Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną. Dziecko przyswaja sobie ją od najbliższego otoczenia drogą naśladownictwa. Mówienie zatem jest sprawnością, której trzeba się uczyć, tak jak wszelkich innych sprawności. Jest to możliwe dzięki sukcesywnemu dojrzewaniu różnych organów mowy. Po urodzeniu żaden z tych organów nie jest jeszcze gotowy do swych czynności. Mowa wytwarza się dzięki skoordynowanej aktywności muskulatury języka, warg, gardła, podniebienia, krtani i płuc. Rozwój mowy dziecka postępuje równolegle z rozwojem motoryki narządów artykulacyjnych. Dziecko ćwiczy narządy artykulacyjne poprzez czynności ssania, połykania , żucia. W ten sposób język przygotowuje się do wymowy głosek. Najtrudniejsze głoski sz, ż, cz, dż oraz r wymagają dodatkowych precyzyjnych ruchów, np. uniesienie języka, ruchy wibracyjne. Prawidłowa artykulacja głosek warunkuje rozwój mowy dziecka.
Rozwój mowy nie u wszystkich dzieci przebiega jednakowo: u jednych szybciej, i te dzieci zaczynają mówić wcześniej, u innych zaś wolniej, co przejawia się późniejszymi początkami mowy i wolniejszym przyswajaniem sobie wymowy pewnych głosek.
Rozwój mowy dziecka trwa kilka lat i w jego przebiegu wyodrębniają się pewne okresy, których czas trwania można w przybliżeniu określić w sposób następujący:
-okres melodii (0-1 r. ż.),
-okres wyrazu (1-2 r. ż.),
-okres zdania (2-3 r. ż.),
-okres swoistej mowy dziecięcej (3-7 r. ż.).
W wychowaniu przedszkolnym szczególnie ważne są dwa ostatnie okresy.
Okres zdania (od 2 do 3 roku życia).
Okres ten jest przełomowy w rozwoju mowy, gdyż gwałtownie rośnie liczba słów (800 – 1500 słów) i dziecko przyswaja sobie wtedy podstawy systemu leksykalnego i morfologicznego języka.
Dziecko zaczyna komunikować się tworząc zdania i równoważniki zdań, najczęściej niezgodne z regułami gramatycznymi, kolejno: oznajmujące, rozkazujące, pytające, wykrzyknikowe.
W tym okresie dziecko powinno już wypowiadać wszystkie samogłoski, również te nosowe a także część spółgłosek: p, b, m, f, w, k, g, ch, t, d, n, l, ś, ź, ć, dź, ń oraz zmiękczone : pi, bi, mi, ki, gi. Pod koniec tego okresu mogą pojawiać się już głoski : s, z, c, dz, a czasami nawet sz, ż, cz, dż. Wymienione głoski nie zawsze są pełnowartościowe, bywają zastępowane innymi łatwiejszymi głoskami, wskutek małej sprawności narządów artykulacyjnych.
Okres swoistej mowy dziecięcej (od 3-7 roku życia).
Podstawowym środkiem porozumiewania się dziecka w wieku przedszkolnym są zdania, jednak zasady ich budowania nie są jeszcze w pełni ukształtowane. Stopniowo mowa upodabnia się coraz bardziej do mowy ogólnej.
Dziecko 3-letnie
potrafi porozumieć się z otoczeniem, mowa jego jest już w pewnym stopniu ukształtowana. Nie jest jednak pozbawiona błędów i jej rozwój odbywa się w dalszym ciągu.
Dziecko zaczyna odróżniać dźwięki s, z, c, dz od ich miękkich odpowiedników
Powinno wymawiać wszystkie samogłoski, ustne, i nosowe:
a, o, e, u, i, y, ą, ę, chociaż w mowie jego mogą występować odstępstwa, np. zamiana samogłosek: a=o, e=a, i=y. Jest to związane z nie wykształconą sprawnością narządów artykulacyjnych.
Powinny występować również spółgłoski twarde i zmiękczone: m, mi, b, bi, p, pi, f, fi, w, wi, ś, ć, ź, dź, ń, k, g, ki, gi, ch, t, d, n, l, li, j, ł.
Powinny pojawić się głoski : s, z, c, dz, a nawet sz, ż, cz, dż
Dziecko 4- letnie
Utrwala takie głoski jak: s, z, c, dz. Dziecko nie powinno już wymawiać ich jak: ś, ć, dź, ź.
Pojawia się głoska r, choć jej opóźnienie nie powinno jeszcze niepokoić.
Głoski sz, ż, cz, dź dziecko jeszcze zamienia na s, z, c, dz lub ś, ź, ć, dź.
Dziecko 4-5-letnie
pojawiają się głoski sz, ż, cz, dż,
Mowa dziecka daleka jest od doskonałości. Wyrazy są poskracane, głoski poprzestawiane, grupy spółgłoskowe – uproszczone. Występują zlepki wyrazów i nowotwory językowe.
Dziecko 5- letnie
Mowa dziecka jest już w zasadzie zrozumiała. Głoski sz, ż, cz, dż, które pojawiały się w czwartym roku życia, zaczynają się utrwalać. Dziecko potrafi je poprawnie powtórzyć, choć w mowie potocznej mogą jeszcze być wymawiane jak s, z, c, dz.
Głoska r powinna być wymawiana, ale często pojawia się dopiero w tym okresie.
Dziecko 6-letnie
Mowa dziecka powinna już być opanowana pod względem dźwiękowym.
W tym wieku dziecko powinno także prawidłowo wyodrębniać w wyrazach sylaby i głoski, uchwycić ich kolejność w wyrazie (np. sz-a-f-a), a także odróżniać poszczególne głoski (np. kasa – kasza, Tomek – domek).
Dziecko prowadzi swobodne rozmowy z otoczeniem.
WADY WYMOWY
Rozwój mowy nie zawsze przebiega prawidłowo. Gdy tak się dzieje mamy do czynienia z zaburzeniem mowy obejmującym wszelakie trudności z językowym porozumiewaniem się. Jednym z zaburzeń mowy są wady wymowy rozumiane jako zaburzenia artykulacji, odstępstwa od norm fonetycznych (wymawianiowych) przyjętych w danym języku. Wady te przyjmują szeroką gamę odchyleń od normy poczynając od drobnych nieprawidłowości w realizacji poszczególnych głosek, aż po ciężkie wady, utrudniające kontakt z otoczeniem.
Nieprawidłowa realizacja głosek w wadach wymowy może mieć dwojaką postać:
1) opuszczania oczekiwanego dźwięku – inaczej elizja, lub mogilalia
2) zastępowania dźwięku przez inny, realizowany prawidłowo, lub przez dźwięk zniekształcony – inaczej substytucja, lub paralalia.
Do najczęstszych wad wymowy zaliczamy:
a) sygmatyzm
b) rotacyzm
c) kappacyzm
d) gammacyzm
e) lambdacyzm
f) wymowę bezdźwięczną
g) nosowanie
Sygmatyzm
Sygmatyzm (seplenienie) to wada polegająca na nieprawidłowej artykulacji spółgłosek dentalizowanych: s, z, c, dz, ś, ź, ć, dź, sz, ż, cz, dż. Jest to najczęściej spotykane zaburzenie artykulacji u dzieci.
Wyróżnić można różne rodzaje sygmatyzmu:
– mogisygmatyzm – polegający na opuszczaniu dźwięku (zamiast szafa – afa)
-para sygmatyzm – polegający na zastępowaniu jednej głoski inną ( np. safa)
-sygmatyzm właściwy – polegający na deformacji spółgłosek dentalizowanych. Wyróżnia się następujące deformacje spółgłosek: seplenienie boczne, seplenienie międzyzębowe, seplenienie dorsalne, seplenienie gardłowe, seplenienie krtaniowe, seplenienie nosowe, seplenienie przyzębowe, seplenienie szumiące, seplenienie wargowe, seplenienie wargowo-zębowe.
Rotacyzm
Rotacyzm to drugi po sygmatyzmie, często występujący rodzaj wad wymowy, który polega na zaburzonej artykulacji głoski r. Podobnie jak w sygmatyzmie wyróżniamy:
– mogirotacyzm – polegający na opuszczaniu głoski r
– pararotatyzm – polegający na zastępowaniu głoski r innymi głoskami, najczęściej l i j.
– rotacyzm właściwy – polegający na tworzeniu zamiast głoski r dźwięku nie występującego w systemie fonetycznym języka polskiego. Na skutek zmiany miejsca artykulacyjnego wyróżnia się następujące rodzaje rotacyzmu właściwego: boczny, gardłowy, języczkowy, krtaniowy, policzkowy, nosowy, wargowy.
Kappacyzm
Kappacyzm to zaburzenie artykulacji polegające na nieprawidłowej artykulacji głoski k. Ze względu na sposób wadliwej realizacji dźwięku k wyróżnia się mogikappacyzm (opuszczanie głoski k), parakappacyzm (zastępowanie głoski k, inną, najczęściej głoską t) oraz kappacyzm właściwy (przemieszczenie miejsca artykulacyjnego, najczęściej do krtani).
Gammacyzm
Gammacyzm to zaburzenie artykulacji polegające na nieprawidłowej artykulacji głoski g. Ze względu na sposób wadliwej realizacji dźwięku k wyróżnia się mogigammacyzm (opuszczanie głoski g), paragammacyzm (zastępowanie głoski g, inną, najczęściej głoską d) oraz gammaacyzm właściwy (przemieszczenie miejsca artykulacyjnego, najczęściej do krtani).
Lambdacyzm
Lambdacyzm jest wadą wymowy polegająca na nieprawidłowej realizacji głoski l. Podobnie jak w przypadku pozostałych wad wymowy można wyróżnić: mogilambdacyzm (opuszczanie dźwięku), paralambdacyzm (zastępowanie głoski l, najczęściej głoską j) oraz lambdacyzm właściwy (deformacja najczęściej polega na międzyzębowej realizacji głoski).
Mowa bezdźwięczna
Mowa bezdźwięczna to wada wymowy polegająca na braku realizacji spółgłosek dźwięcznych i zastępowaniu ich odpowiednikami bezdźwięcznymi lub realizowaniu głosek dźwięcznych jako głoski półdźwięczne.
Wymowa bezdźwięczna dotyczy 13 głosek polskich, występujących w opozycji dźwięczna-bezdźwięczna (b-> p, bi-> pi, d-> t, z-> s, ż-> sz, ź-> ś, dz-> c, dż-> cz, dź-> ć, w-> f, wi-> fi, g-> k, gi-> ki). Ubezdźwięcznieniu nie ulegają samogłoski i spółgłoski dźwięczne, które nie mają odpowiedników w głoskach bezdźwięcznych. Wymowa bezdźwięczna znacznie częściej spotykana jest u dzieci niż u dorosłych. Zastępowanie spółgłosek dźwięcznych bezdźwięcznymi pojawia się jako wada samodzielna lub w połączeniu z innymi zaburzeniami artykulacji. Wymowie bezdźwięcznej zwykle towarzyszy obniżenie tonusu mięśni warg i policzków, które są wiotkie oraz cichy, monotonny i bezbarwny głos.
Wyróżnia się wymowę bezdźwięczną całkowitą, kiedy zaburzeniu ulegają wszystkie głoski dźwięczne mające odpowiedniki w głoskach bezdźwięcznych, oraz wymowę bezdźwięczną częściową – zaburzeniu ulega część spółgłosek dźwięcznych.
Nosowanie
Nosowanie (inaczej rynolalia) to zaburzenie artykulacji oraz zaburzenie barwy głosu w następstwie wadliwego rezonansu nosowego, polegające na mówieniu z nieprawidłowym poszumem nosowym.
W nosowaniu otwartym głoski ustne realizowane są z nadmiernym rezonansem nosowym, zniekształcającym dźwięk przede wszystkim samogłosek i tych spółgłosek, które wymagają. Podczas realizowaniu głosek ustnych nie dochodzi do zamknięcia przejścia między jamą ustną a nosogardzielą i jamami nosowymi.
W nosowaniu zamkniętym podczas wymowy głosek nosowych występuje zmniejszenie rezonansu nosowego, zmienia się również barwa głosek ustnych, a także często obserwuje się trudności w oddychaniu.
Natomiast nosowanie mieszane polega na braku lub osłabieniu rezonansu nosowego z jednoczesną nazalizacją głosek ustnych.
Opracowała:
Logopeda mgr Aneta Cinka
Literatura:
1. Balejko A., Jak usuwać wady wymowy. Porady dla nauczycieli i rodziców, Białystok 1994
2. Demel G., Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa 1978
3. Michalak-Widera I., Miłe uszom dźwięki. Usprawnianie narządów mowy i ćwiczenia prawidłowego wymawiania głosek, Katowice 2003
4. Rodak R., Terapia dziecka z wadą wymowy, Warszawa 1994
5. Skorek E., Oblicza wad wymowy, Warszawa 2001
6. Sołtys-Chmielowicz A., Zaburzenia artykulacji. Teoria i praktyka, Kraków 2008